Memory Lane - 25 jan. De Verbeelding

Lezing door Hein Walter, gegeven op 25 januari 2015, in de Verbeelding in Zeewolde

Memory Lane

Ik heb een slecht geheugen. Grote lijnen kan ik wel onderscheiden, maar details vergeet ik snel. Misschien merk ik de details ook niet eens op als ik kijk, zou zomaar kunnen.
Een slecht geheugen. Ik heb er geen last van, maar ik ben me er bewust van en soms ben ik jaloers op mensen die een goed geheugen hebben. Ik kan jaloers zijn op mensen die liedjes kunnen zingen uit hun hoofd, geen woord gemist. Ik kan jaloers zijn op dichters die hun eigen gedichten uit hun hoofd kunnen declameren. Ik ken dichters die zo een gedicht uit zijn geheugen kunnen plukken, ook al hebben ze het 20 jaar geleden geschreven en hebben ze het daarna nooit meer gelezen.
Ik ken geen enkel gedicht van mezelf uit mijn hoofd. Het gedicht dat ik ’s avonds schrijf, ben ik de volgende morgen vergeten. Als ik het lees, herken ik het wel, maar uit mijn hoofd… vergeet het maar.

Ik ben ook hele stukken van mijn leven kwijt. Zelfs de momenten die leuk en bijzonder waren, zoals vakanties, uitvoeringen, feestjes… grijze gebieden zijn het. Ik weet dat ik er bij was en ik kan misschien wat namen noemen van mensen die er toen ook bij waren, maar meer niet. Zelfs van de sleutelmomenten in mijn leven weet ik maar flarden, sferen.
Ik leef blijkbaar vooruit.

Ik maak deel uit van de Westerse cultuur en in die context ben ik net zo gewoon of bijzonder als alle andere westerlingen. Ik ga er daarom vanuit dat ik, mijn houding, mijn intellect, mijn waarden, mijn normen, mijn instelling,  typerend ben voor de westerse mens. Er is een baanbreedte waarbinnen wij allemaal passen. Derhalve is mijn slechte geheugen kenmerkend voor de Westerse mens. Misschien bij mij persoonlijk een beetje meer of minder dan een ander en er zijn ongetwijfeld ook uitzonderingen, mensen die een uitzonderlijk goed geheugen hebben voor details, maar als maatschappij leven we vooruit en zijn we collectief vergeters.

De Oosterse cultuur kenmerkt zich juist als het tegendeel. De Oosterse culturen zijn culturen waarin onthouden wordt, waarin tradities de basis zijn. Collectief wordt er onthouden.
Daar vind je volksliedjes, volksdansen, volksverhalen. Wij hadden dat ook wel, maar bij ons was het versnipperd. Elk dialect heeft zijn eigen volksliedjes. Ga maar eens kijken op de website www.seniorplaza.nl/liedjes en sta versteld van de hoeveelheid teksten en liedjes. We verzamelen de teksten en kunnen ze opzoeken, maar ze zitten niet in ons collectief geheugen.
Bulgaren, Turken, Joden, die hebben liedjes, liedjes die elke Bulgaar, elke Turk en elke Jood kent.
De Oosterse culturen onthouden naar mijn gevoel ook veel beter hun geschiedenis. Herinneringen aan oorlogen die ze eeuwen geleden gevoerd hebben, die worden doorgegeven en herinnerd. Landen die vroeger gekolonialiseerd zijn geweest, die onthouden dat.

Ik realiseer me opeens de vergelijking met de pester en de gepeste, de dader en het slachtoffer. De pester kan zich misschien de persoon die hij gepest heeft helemaal niet herinneren, maar voor de gepeste zijn de gebeurtenissen in zijn herinneringen geëtst.
Als wij als samenleving de daders zijn van onrecht dat in het verleden plaatsvond, dan zijn we dat vergeten. We kunnen ons niet voorstellen dat je blijft hangen in wat was. Wij zeggen, oude koek, daar kunnen wij vandaag toch niets aan doen!
Voor de gepeste, het slachtoffer, individuen en ook hele samenlevingen, ligt dat dus anders.

Hollanders zijn bij uitstek toekomstgericht. De geschiedenis laat zien dat er hier veel ontdekkers zijn geweest, uitvinders, ondernemers, sportmensen. Dat waren allemaal mensen met een visie op hun eigen persoonlijke toekomst, soms met een toekomstvisie voor de hele maatschappij. Dromers zijn we.
Vroeger en ook vandaag de dag.

Door de gebeurtenissen in Parijs zijn we met geweld uit onze droom gehaald. Er bestaan collectieve dromers en er zijn ook collectieve onthouders. De onthouders baseren hun wensen en daden op het verleden. Dat is de basis van het conflict. De vrijheid van meningsuiting is niet de kern van het probleem, ook niet het kapitalisme, of de godsdienstvrijheid, maar het geheugen is het probleem.
Wij Westerlingen vergeten snel.

Ik zal niet in de diepte doorgaan op Parijs en op de wereldse conflicten, daar is deze dag van mijmeren niet voor. Maar ik wil er wel even vanuit het geheugen over praten.
Een aantal dagen na de moordaanslag in Parijs, was ik bij mijn moeder. We keken naar een programma waarin de hele zaak geanalyseerd werd, zoals dat gaat bij dit soort heftige momenten. Dan komen deskundigen aan het woord.
Ik zei tegen mijn moeder dat als de wereld een paar eeuwen verder is, deze gebeurtenis in Parijs samenvalt met de aanslag op de Twin Towers. Dat is 14 jaar geleden, maar in de grote geschiedenis is dat dezelfde periode.
Mijn moeder keek me niet begrijpend aan en vroeg wat ik bedoelde. Ik liet haar op mijn telefoon de foto zien van het vliegtuig in de toren, de brand, de rook, maar ze verontschuldigde zich. Dat ze nooit kranten las en zo.
Mijn moeder is 96 en je zou nu kunnen denken dat ze dementeert, maar dat is niet zo. Ze is nu drie jaar weduwe, ze woont nog gewoon in het huis waar ze al meer dan 50 jaar woont, kookt elke avond, ook voor mij als ik daar kom, zo eens per week, ze bridget regelmatig, eindigt regelmatig als eerste, maakt cryptogrammen, wint met scrabble, gaat nog steeds bij andere ouderen op bezoek met haar scootmobiel als vervoermiddel, ze is begaan met haar directe omgeving en voelt mee, maar de gebeurtenis die de westerse wereld de afgelopen jaren het meest heeft geschokt, die weet ze niet meer.

Mijn moeder is oud. Ze vergeet wat meer dan vroeger of ze is misschien wat minder bewust van de details van de wereld. De wereld die ze samenveegt als ze zegt ‘wat een hoop ellende overal, bah’.
Ik werk veel met oude, dementerende mensen. Daar is vergeten het hoofdwoord. Sommige ouderen vergeten de recente dingen en komt de focus te liggen op de jeugd. Anderen vergeten over de hele linie. Als je dingen vergeet, vergeet je ook de nare dingen. Als je de keus zou hebben, zou je dan de beslissing nemen om met opzet nare dingen te vergeten? Trauma’s uit je verleden liever vergeten?

Haar eigen leven weet mijn moeder nog wel goed. Al kan ze met grote mildheid praten over de dingen die haar zijn overkomen. Bij anderen zouden dat zomaar traumatische ervaringen kunnen zijn geweest, maar zij is altijd goed geweest in accepteren. Ze vergeet dus wel de grote dingen. Is dat een zegen? Ja, misschien wel. Vergeten als zegen. We kunnen als individu niets doen aan de grote gebeurtenissen, misschien is het beter om het niet te weten.
Blijkbaar heeft die aanval op de Twin Towers ook geen diepe, persoonlijke indruk gemaakt op haar. In de zin van persoonlijk gekwetst. Zij heeft die aanval niet gevoeld als een aanval op de westerse maatschappij, waar zij onderdeel van uit maakt. De aanval heeft bij haar geen maatschappelijk trauma veroorzaakt en dat geeft ze dus ook niet door aan haar kinderen en omgeving.
Een nationaal trauma heeft 11 september 2001 niet nagelaten. Hooguit angst. Het heeft ons uit de droom gehaald en ons deel van de wereld wat harder gemaakt.

De Tweede Wereldoorlog leek zeventig jaar geleden wel zo’n soort nationaal trauma na te laten. Even. Nu, zoveel jaar later is dat trauma verdampt. Er is nog wel individueel verdriet van de mensen die erbij waren, en er zijn herinneringen, maar de Duitsers als volk zijn niet onze tegenstanders meer. Wij voeden onze kinderen blijkbaar niet op met herinneringen, met littekens, maar met ambitie, met dromen.

De toekomst is ook ons perspectief als het gaat om kunst. Wij hebben een rijk verleden als het gaat om kunst en ook als het gaat om wetenschap, maar onze focus ligt nu eenmaal niet op wat we hebben, maar wat we gaan maken.
Wij eren niet de grote Hollandse wetenschappers van eeuwen geleden. Antonie van Leeuwenhoek, o.a. de uitvinder van de microscoop, wordt in het buitenland gezien als een van ‘s werelds grootste wetenschappers. Ga hier de straat op en vraag wie het was, en negen op de tien kent de naam alleen door het Antonie van Leeuwenhoekziekenhuis.
En kunstenaars? We kennen Rembrandt, van Gogh, en misschien nog een enkeling. De rest is vergeten. We zijn op zoek naar onze eigen individualiteit.

Of verandert er wat? Worden we langzaam weer een volk, in plaats van een verzameling individuen? Wij hebben nu Andre Hazes. Bloed, zweet en tranen. Dat is ons nieuwe volkslied. Wij gaan massaal in het oranje als Nederland voetbalt. En misschien laten we ons meer en meer verleiden in het wij/zij denken. Gaan we collectief meer behouden, onthouden. De toekomst zal het leren.

Als onze focus verandert, meer naar wat we hebben, dan krijgt de kunst die we hebben vanzelf meer belang. Dan gaan er meer en meer mensen naar het museum, en dat gebeurt al, en gaan we ons erfgoed beter beheren. Aandacht voor restauratie, bijvoorbeeld.
Als we daarin doorslaan, dan zullen er minder kansen komen voor verandering, vernieuwing, minder kansen voor jonge kunstenaars, minder kans voor experimenten. Ik hoop niet dat gebeurt.

Als we kijken naar de kunstbaan in Zeewolde, de kunstroute waar we straks langs gaan lopen, hoe zit het dan daarmee? Is dat het erfgoed dat we gaan beschermen als we de focus gaan verleggen van toekomst naar verleden? Ik verwacht van niet. Die focusverlegging doet de schijnwerpers draaien naar Rembrandt, van Gogh, beroemdheden die we al kennen, en die ook buitenlanders naar Nederland trekken. Niet de kleine experimentele kunstuitingen die ons land zo divers heeft gemaakt.
Ik hoop niet dat die koers doorzet. Wat meer bewust worden van de geschiedenis, dat kan geen kwaad, maar wel met behoud van de individuele waarde.
Want juist daar zit ons erfgoed. Juist het kleine. Juist het verborgene. Dat zijn de bijzondere dingen die je kunt ontdekken, herontdekken.
Nederland is een veelzijdig land en juist in die veelzijdigheid schuilt de schoonheid. In Almere, bijvoorbeeld, wonen er mensen uit meer dan 100 verschillende landen, zoveel nationaliteiten, en al deze mensen brengen hun eigen identiteit, religie en cultuur mee. Dat is rijkdom!

De kunstbaan, Traject de Verbeelding, de memory lane van Zeewolde, is aan het vervallen. Zo begreep ik. Ik heb de kunstwerken zelf ook nog niet gezien. We gaan het straks zien als we er langs wandelen.
Is het erg dat ze vervallen, dat ze slecht onderhouden worden? Het is vooral jammer dat ze niet gezien worden.
Wij als KVF hebben de route Nieuw Verleden. We maken kunstwerken in de natuur en geven vervolgens de ruimte aan de natuur om de plek weer in nemen. De werken raken overgroeid, ze raken vervallen. Er ontstaan op die manier idyllische plaatsen, ruïnes, plekken met een verhaal. De Kunstbaan van Zeewolde is niet op die manier opgezet, de natuur moest van de werken afblijven, maar als we ons flexibel opstellen, dan kunnen we de kunstbaan gewoon opnemen in de Nieuw Verleden route. Dan maken we een mooie mix tussen toekomst en verleden. Dan gaan we kijken hoe de natuur de werken aanpakt. We maken foto’s van de verschillende stadia van verval.
Het kan.
Op die manier krijgen de kunstwerken weer opnieuw aandacht en dat is waar het om gaat, denk ik.

Verleden en toekomst is ook de kern van het werk van Isabel. De foto’s voeren terug naar een tijd van vroeger, vroeger in Spanje, naar haar jeugd. En haar herinnering verbindt ze met haar leven hier, met de waarden over schoonheid die hier gelden. Haar foto’s gaan over weemoedig kijken naar vroeger, wat achterbleef, over het koesteren van de herinneringen, over de ervaringen van toen, van nu als wij kijken naar haar vroeger, in zekere zin antropologisch, over verleden, over de toekomst, want de wereld die we zien, die bestaat steeds minder, en hoe gaat dat veranderen, en over het vieren van het nu.
Wie deze week de dagen van de Verbeelding heeft meegelezen op de website van de KVF, die herkent ongetwijfeld de kernwoorden die deze week voorbijkwamen. Het is niet zo gek dat het hier samenkomt, want het werk van Isabel was het uitgangspunt van de week van de verbeelding. En dan hebben we net de muziek gehad. Miranda Driessen schreef de muziek, Katerina Konstantourou voerde het uit. Muziek bestaat alleen in het nu. Net zoals kunst eigenlijk alleen in het nu bestaat, namelijk op het moment dat je ernaar kijkt. En als je dat nog verder voert, bestaan wijzelf ook alleen maar in het nu. Of je nu lang leeft, oud wordt, kort leeft, weet dat je nog maar kort te leven hebt, slecht of goed leeft, veel onthoudt of alles vergeet, het is altijd nu.