Nieuwjaarstoespraak 20 januari 2013

Lieve machtige mensen,

Hartelijk welkom in het atelier van Else voor onze jaarlijkse nieuwjaarsbijeenkomst. Fijn dat jullie er zijn. En allen een gelukkig, gezond, vitaal, liefdevol en kunstig jaar gewenst. Zo klonken mijn beginwoorden ook een jaar en een week geleden. Als enige heb ik Clara vervangen door Else. Als je toch steeds hetzelfde zegt, lijkt zo’n nieuwjaarsopening en samenzijn tamelijk zin- en nutteloos. De pinda’s van de Lelystadse markt zijn ook weer en de wijnen van de Mitra idem. Daarover zou ik het eigenlijk met jullie eens willen hebben: over de nutteloosheid van nieuwjaarsbijeenkomsten en waarom mensen ongelijk hebben deze te mijden.

Jullie begrijpen dat ik mij heb laten inspireren door het prachtige essay van Hein over Kunstwerken ter bevordering van nutteloosheid. Ik kon niet bij de voorlezing op 16 december zijn, omdat ik onze kleinkinderen moest vermaken die zich volstrekt nutteloos in ons huis ophielden. Een beetje slapen, met lego spelen, chips eten en ander zinloos vermaak. En dat dag-in-dag-uit.

Die kleine kinderen doen het van nature, merkt Hein dan ook terecht op. Ik heb hopelijk een kleine beetje bijgedragen aan de bevordering van hun nutteloosheid die middag.

Schoonheid en nutteloosheid liggen in elkaars verlengde of vallen samen, lees ik in het essay, geplaatst in de blogs op onze spiksplinternieuwe website.

Schoonheid krijgt je door geen nut toe te laten. Als iets nuttig moet zijn, verliest schoonheid haar kracht en wordt ze uiteindelijk lelijk. Je kunt ook zeggen: schoonheid heeft geen zin, ze is namelijk.

Kunst, in de zin van ‘schone’ kunst is vrij van zin. Zinloos. Het heeft geen nut. Nutteloos. Zinloos is niet hetzelfde als doelloos. Er is namelijk wel een doel: namelijk zinloosheid en schoonheid.

In plaats van doel is het wellicht beter te spreken over streven, omdat je volgens het essay, schoonheid en nutteloosheid nooit kunt bereiken. Je kunt er af en toe aan raken. Tenzij je verlicht bent. En dat is hard zinloos werken als ik de boeken over Boeddha en Jezus erop na lees.

Hoe kom je tot schoonheid? Door je ego los te laten. Je ego staat schoonheid in de weg.

Alleen door je ego los te laten, door te werken vanuit je innerlijke zijn, zonder iets nuttigs of zinsvols te willen realiseren, kan schoonheid er zijn.

Dus: kunst die je raakt (ik noem dat schoonheid) kan alleen zijn voortgekomen door een kunstenaar die zijn/haar ego heeft los gelaten en niets nuttigs/zinvols heeft willen maken.

En als kunst je nu niet raakt, geldt dat dan niet, vroeg ik mij? Dat kunstwerk is het blijkbaar gemaakt door een kunstenaar die zijn of haar ego nog te lief heeft.

Zou er dan ook iets zijn als absolute of universele schoonheid. Schoonheid die iedereen ervaart. Dat zou wel moeten als je kunstwerken voor een tentoonstelling wilt beoordelen of ze een voldoende bijdrage leveren aan de bevordering van nutteloosheid. Blijkbaar is er door mensen onderscheid te maken tussen kunst die meer en kunst die minder nutteloos is.

De paradox is dat zodra je uitspreekt dat je nutteloosheid wilt bevorderen dat dat bevorderen blijkbaar nuttig is. Want waarom zou het anders willen, als het toch niets uitmaakt.

Ik ben afgelopen donderdag in het provinciehuis geweest, omdat ik de week daarvoor bij de opening nog niet terug in Flevoland was. Mooie trotsmakende kunst en prachtig opgehangen. Dank daarvoor. Ik heb alle kunstwerken aandachtig op mij in laten werken. Zoals een ieder dat heeft bij een tentoonstelling, werd ik door het ene kunstwerk meer getroffen dan door het andere. Sommige beelden blijven dagenlang op je netvlies hangen, andere kan je na een dag met moeite ophalen of ben je vergeten. Mag ik zeggen dat alleen die kunstenaars die mij hebben weten te raken, echte kunstenaars zijn? En dat de anderen nog maar eens bij zelf te rade moeten gaan? Dat lijkt mij mateloos aanmatigend.

Er zijn twee fundamentele menselijke drijfveren, wordt gezegd. De eerste drijfveer is de wil tot eenheid, het samenvoegen van delen tot één geheel. Die drijfveer wordt ook wel liefde genoemd. Liefde geeft uiting aan open stellen, insluiten, samen werken. De tweede drijfveer is de wil tot zelfrealisatie, zelfverwerkelijking. Iets tot stand willen brengen, het verschil willen maken. Dat wordt macht genoemd. Macht geeft uiting aan groei, doelgerichtheid, invloed. Liefde creëert openingen, kansen, mogelijkheden; macht test deze uit en realiseert. Het is duivels moeilijk om op beide benen van liefde en macht te lopen. Je valt snel als de ene drijfveer de overhand krijgt boven de andere. Beide drijfveren hebben hun productieve en schadelijke kanten. Zo is onderscheid te maken tussen ‘macht tot’ en ‘macht over’. Macht tot stelt de ander in staat om zijn of haar doelen te realiseren. Macht over is toe-eigenend en verstikt die mogelijkheid.

De nutteloosheid en de schoonheid uit het essay van Hein lijken in mijn ogen meer op liefde te lijken en nauwelijks op macht, op zelfverwezenlijking. Sterker nog het lijkt wel alsof het loslaten van je ego hetzelfde is als het loslaten van je drijfveer om iets in de wereld tot stand te mogen brengen. Alsof het balanceren tussen beide drijfveren nimmer tot schoonheid kan leiden. Dat zodra er een eigen belang in het geding is, schoonheid voorgoed achter de kim verdwijnt. Alsof schoonheid alleen er kan zijn als de mens belangeloos is.

Ik twijfel daar ernstig aan.

Sommige mensen kunnen grenzeloos genieten van de schoonheid van de doelpunten van Messi, de 50 meters van Ranomi Kromowidjojo, het harpspel van Lavinia Meijer. Van hen weten we dat ze iets in de wereld willen zetten, een gouden medaille bijvoorbeeld of niet weer zo’n romantische harpiste van 13 in een dozijn en daar alles voor over hebben, vanuit een innerlijk moeten. Het moet, omdat het moet. Liefde & Macht zou ik zeggen. 

Is dat nu ego loslaten of niet? Misschien moeten we een andere keer nog wat preciezer kijken naar wat ego is. En of ego-istisch altijd verwerpelijk is. Bij Lance Armstrong heeft in de loop van de tijd wellicht de macht het van de liefde gewonnen.

Misschien is het ook niet zo’n belangrijke vraag. En gaat het om verschilligheid of onverschilligheid? Wat ik zeker weet dat onverschilligheid niets moois, waardevols, schoons voortbrengt. Dat onverschilligheid of nietserig of lelijk is.

En dat verschilligheid, toegewijde aandacht diep kan ontroeren. Is dat zinloos of nutteloos? Ik weet het niet. Ik denk eigenlijk dat het in het leven altijd daarom gaat. Als het leven zin heeft, dat dat de zin van het leven is. Verschilligheid.

Hebben jullie onze schitterende nieuwe website gezien. Over verschilligheid gesproken. Hein, jouw vasthoudende verschilligheid heeft behalve Cunst, een nieuwe KVF-website voortgebracht. Een diepe buiging, een warm applaus en een fles machtige rode wijn.

Dat jullie hier zijn. Dat jullie daardoor verschillig zijn, dat jullie behalve jezelf ook iets lekkers hebben mee genomen, met liefde gemaakt, dat deze bijeenkomst steeds weer hetzelfde en toch telkens weer anders zijn, maakt nieuwjaarsbijeenkomsten volstrekt nutteloos, maar van een prachtige schoonheid.

Stralen, daar gaat het over in het leven, stem ik van harte in met het essay. Doen wat in je aard zit. En ik zou daaraan willen toevoegen: en daarin verschillig, liefdevol èn machtig zijn. Of het zinloos of nutteloos is, dat hangt ervan wat wat je onder die begrippen verstaan, ‘schoon’ is het onmiskenbaar.

Ik wens ons allen een stralend nieuw jaar.

Ab van Luin, voorzitter KVF

Dronten | 20 januari 2013