De Dag van de Geest

DE GEEST: MOET WAAIEN

November, dat begint met Allerheiligen (1 nov) en Allerzielen (2 nov) is vanouds de maand van de voorouders. Die worden herdacht: op ‘Allerheiligen’, op ‘alle heiligen’, worden de voorouders herdacht die mensen zich konden kiezen uit de enorme hoeveelheid heiligen van de rooms-katholieke kalender - allen mensen van wie het leven een voorbeeldfunctie kan hebben. En op ‘alle zielen’ worden alle biologische voorouders herdacht. 

Het herdenken gebeurt letterlijk voor onze deur. De kindertjes die verkleed rondlopen met lichtjes, op Sintmaarten en aanbellen en zingen en snoep en mandarijntjes verwachten, staan door hun leeftijd nog dichtbij de Andere Wereld, de plek waar de zielen na de dood naartoe gaan en bij de geboorte uit terugkomen. Die kinderen ‘zijn’ even een paar uur lang al onze voorouders samen, die onze aandacht willen en die wat willen eten, omdat ze alweer zoveel jaren zonder lichaam rondzwerven, gelukkig of ongelukkig, op een paradijselijke plek of in de mist der eeuwen. 

Sintmaarten, de heilige Martinus, is een van de heiligen die de plek hebben ingenomen van een oudere geest die de leiding gaf aan het leger van doden, een geest of godheid als Wodan of Odin of Herne-the-Hunter, Cernunnos van de Wilde Jacht. Hoeiiii…. Hoor de wind, hoor de storm…! De bomen buigen, de bladeren waaien ons om de oren en hoog boven ons in de donkere nacht worden de sterren even verduisterd door troepen ganzen die voorbijvliegen, roepend. Het verre geluid is onwerelds en een beetje griezelig. 

Hier in Almere Buiten vliegen ze diagonaal over het huis. ’s Morgens van noord naar zuid, ’s avonds van zuid naar noord. De diagonaal van de kamer ligt dan ook precies noord-zuid, heb ik gemerkt. En omdat de kamer vrijwel vierkant is, ligt de andere diagonaal dus oost-west. Ik zit middenin de kamer te werken, aan een vierkante tafel, met het kruispunt van de windrichtingen in het midden: alsof ik in het midden van het universum zit. Als God zelf. 

‘Ik ben een god in het diepst van mijn gedachten’. Zo af en toe spookt er een oude dichtregel door ons hoofd. Deze is van Willem Kloos. Klaploper, dronkelap, dichter en onvermoeibare maker van literaire kunst als ‘de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie’. We hebben de voorouders bij ons; zij zijn ons, wij zijn hen. Hun genen spoken in ons bloed, hun regels en beelden zijn onze leidraad. 

Als ik het over geest wil hebben, moet ik beginnen bij het begin. Maar waar is het begin, met geest? Is dat inderdaad onze link met al die ontelbare voorouders? Hebben we die geest geërfd? Of is die automatisch een onderdeel van lichaam? In de psychologie lijkt het daar wel op, voor een leek als ik. De maakbare mens: een lichaam genees je met hulp van de ene dokter en de ziel met hulp van de andere. ‘Psychologie’ betekent letterlijk ‘ziel-[s]-kunde’. Kennis van de ziel. Maar waar zit die ziel dan? En is ziel hetzelfde als geest? 

Ik maakte even een lijstje. Met geest. Zonder woordenboek, op dichtersgevoel.

Geestig. Geestverwanten. Iets doen in de geest van meneer X of mevrouw Y. Begeesterd - een oud woord voor ‘geïnspireerd’, maar dan met een verheven bijsmaakje. De geest in de fles (die van Aladdin). Of uit de fles - en dat is dan meestal niet z’n goed idee. Spook, ziel, of iemand die heel mager is: ‘hij was nog maar een geest van zijn vroegere zelf’. De geest geven. De geest werd vaardig over hem en toen maakte hij dat prachtige kunstwerk. 

Hm… Die geest spookt flink rond in de kunst, maar blijft ook behoorlijk ongrijpbaar. Laat ik eens een boek openslaan waarin er nogaleens wat over gezegd wordt. ‘De geest/wind waait waarheen hij wil; je hoort hem waaien, maar je weet niet waar hij vandaan komt en waar hij heen gaat. Zo moet je zijn als je opnieuw geboren bent [namelijk] uit de geest’, zegt een oude tekst, die een meneer ‘Jezus van Nazareth’ opvoert als de spreker (in Johannes 3:8). De bijbel is ook gewoon een literaire tekst met personages die woorden in de mond gelegd worden. Je hoeft het niet te geloven om het te willen lezen. 

‘Uit de geest geboren’ of ‘opnieuw geboren’ (herboren?) is iemand die eens rustig is gaan nadenken: wil ik mijn leven wel zo voortzetten? Moet het misschien anders? Klopt het wel wat ik doe of niet doe? Zo iemand holt even niet mee met de gewone dagelijks stroom van mensen die allemaal dezelfde kant opgaan. Hij (of zij) staat even stil, in een merkwaardige omkering van wat er inwendig gebeurt: de geest gaat ineens waaien, er komt beweging in het starre gedrag dat nog niet eerder afweek van wat iedereen doet ‘omdat het zo hoort’. 

Je kunt de heilige boeken van alle religies lezen zoals het boek ‘Tonio’ van AFTh, namelijk zonder te weten of te willen weten dat ‘Tonio’ echt bestaan heeft; want in het boek is hij een romanpersonage en niemand weet zeker of het echt zo is gegaan als het wordt beschreven. Dat is nl. helemaal niet belangrijk. Bij het woord ‘bijbel’ schieten wij direct in een soort West-Europese culturele stress, vanwege de visie dat je ‘geloof’ nodig zou hebben om zoiets te lezen, maar het is gewoon een literair boek. Net als de boeken van Homerus, Plato, Tacitus, Dante, Shakespeare, Belle van Zuylen, Leo Vroman en Charlotte Mutsaers – om maar eens wat te noemen dat mij zo invalt. 

Het is nooit van belang of iets in een literair boek ‘echt’ gebeurd is en al helemaal niet als het van die hele oude boeken zijn. Die oude teksten zijn ooit geschreven om het verhaal voor ons te bewaren; omdat de voorouders dachten dat we het nodig zouden hebben. Ze hebben ons een brief geschreven, ver uit de tijd, als een testament dat je openmaakt en leest, lang na de dood van een geliefde grootvader of grootmoeder. Kijk, kind, dit wil ik je nalaten: een verhaal. Zodat je gelukkiger kunt leven, zodat je niet mijn fouten hoeft te maken. 

Die fouten maken we natuurlijk toch, hoor. Maar we kunnen die onszelf ook weer vergeven en dan lezen we die verhalen en zien we dat anderen, van alle tijden en plaatsen, die fouten ook maakten. En sommige mensen vroeger bedachten dat je best kunt zeggen ‘hee, dat was stom, zeg, dat ga ik nu anders doen’. Niet dat ze direct heiligen werden, maar de oprechte poging bewerkstelligt een hele kleine en heel essentiële verandering. En elke hele kleine verandering nù heeft jaren later hele grote gevolgen. Denk maar hoe het is als ik hier in mijn kamer een halve graad meer oostelijk of westelijk zou kijken: dan zie ik door het raam een boom aan de overkant in plaats van de oprit van de A7. Maar duizend kilometer verder en ik ben in Moskou in plaats van in Helsinki.

Je mag fouten maken, maar het kan geen kwaad om jezelf af en toe eens af te vragen of het misschien anders zou kunnen. En om het dan eens een keer anders te proberen. 

Kunstenaars doen dit voortdurend. Het is de essentie van ‘de scheppende geest’, om het maar eens hoogdravend te zeggen en met die geest erin. 

Mijn moeder vertelde mij ooit dat ik als klein kind voortdurend achter haar aan liep en aan één stuk door bleef vragen ‘waarom? waarom? waarom?’ tot ze er horendol van werd. Dat is typisch een kunstenaarsvraag. Waarom? 

Nou, niet ‘omdat het moet’. Ook niet ‘omdat het zo hoort’. Misschien ‘omdat het goed voor mij is’, maar dan alleen als ik mijzelf echt heel eerlijk durf aan te kijken, niet alleen in de badkamerspiegel bij het opmaken, maar ook en vooral in de spiegel van de ogen van de ander. Ben ik wel zo eerlijk, zo moreel betrouwbaar, zo open, zo verstandig, zo begripvol, zo… eh… ‘okay’? 

Wat het kunstenaarschap betreft, kan ik zelf alleen iets zinnigs zeggen over het vak van literair auteur. Ik ben heus niet met elk woord bezig om morele en ethische strekkingen in mijn werk te vlechten; heel veel is spel, is gewoon om het plezier. Maar spel heeft een functie, het leert ons hoe het straks werkt ‘voor het echie’. Schrijven is spelen met taal. Maar het spel levert alleen ‘kunst’ op als het met volle inzet gespeeld wordt. Het is een ‘game’ waarbij ik zelf de enige inzet ben. Schrijven is een spel op leven en dood. 

En de werkelijke arbeid is het schrijven zelf. Niet het publiceren, hoe gek dat ook lijkt. De schrijver is als schepper een alleenheerser, de taal is zijn gebied en het boek is een veroverd rijk. Maar als het af is, is het voor de schrijver niet interessant meer. De schrijver wordt zonder pardon uit zijn eigen werk gegooid, de alleenheerser uit zijn rijk. Na publikatie is de tekst het eigendom van de lezer. De schrijver kan proberen om zich er nog eindeloos tegenaan bemoeien, in het ene na het andere interview, maar de lezer heeft het laatste woord. 

En dus begint de schrijver maar weer aan een volgend boek. Elke tekst, elk boek, elk gedicht is een liefdesbrief aan de lezer, dat lees je letterlijk in het gedicht “Voor wie dit leest” van Leo Vroman: “Lees dit dan als een lang verwachte brief, / en wees gerust, en vrees niet de gedachte / dat U door deze woorden werd gekust: / Ik heb je zo lief.” Waarom? Omdat ik je voorouder ben, want je bent mens: en anders las je dit niet. Wees gerust, iemand houdt van je en die iemand ben ik <zegt de schrijver>. 

Dus denk er nog maar eens over na: moet het misschien anders?
Je bent niet alleen.
Ergens is een boek met een schrijver en die houdt van je. Iets van zijn geest is in de tekst van dit boek. En die komt los om je helpen met inspiratie als je nog even doorleest. 

Maria van Daalen, dichter
www.mariavandaalen.nl
24 november 2013
De Week van de Verbeelding